प्राणशक्ती जीवाला चेंडू प्रमाणे खेळवते

लेखमालेच्या मागील भागात आपण श्रीगोरक्षनाथांचे शरीरातील नाडीजाला संबंधीचे विचार जाणून घेतले. एकूण बहात्तर हजार नाड्या कंदस्थानातून उगम पाऊण शरीरातील विविध भागात जातात हे आपण माहीत करून घेतले. या नाड्यामधून प्राण ऊर्जा अव्याहतपणे वहात असते. त्या प्राण उर्जे विषयी आता गोरक्षनाथ महाराज काही सांगत आहेत.

जीव परमेश्वराने ठरवून दिलेली सुखदु:खं भोगण्यासाठी देह धारण करत असतो. ज्याप्रमाणे गाडी चालवण्यासाठी इंधनाची गरज असते त्याप्रमाणे धारण केलेला देह चालविण्यासाठी जीवाला ऊर्जेची गरज असते. योगशास्त्रात या ऊर्जेला प्राण असे म्हणतात. ही प्राण ऊर्जा शरीरातील निरनिराळ्या अवयवांपर्यंत पोहोचविण्यासाठी बहात्तर हजार नाड्यांचा वापर केला जातो.

प्राण ऊर्जा ही जरी एकच असली तरी कार्यानुसार आणि अभिव्यक्ति नुसार तिचे वेगवेगळे प्रकार योगशास्त्रात सांगितलेले आहेत. त्या पैकी दहा प्रकार अधिक महत्वाचे मानले गेले आहेत. तेच दहा प्रकार आता गोरक्षनाथ सांगत आहेत --

प्राणापानौ समानश्च ह्युदानो व्यान एव च ।
नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः ॥
नागाद्याः पञ्च विख्याताः प्राणाद्याः पञ्च वायवः ।
एते नाडिसहस्रेषु वर्तन्ते जीवरूपिणः ॥

प्राण शक्तीचे दहा महत्वाचे प्रकार या प्रमाणे -- प्राण, अपान, समान, उदान, व्यान, नाग, कूर्म, कृकर, देवदत्त आणि धनंजय. वरील दहा प्रकारांपैकी पहिले पाच जे आहेत ते "पंचप्राण" म्हणून प्रसिद्ध आहेत. ह्या सर्व प्राणांच्या माध्यमातून जीव प्राणरूप होऊन संपूर्ण नाडीजालातून भ्रमण करतो. यातील प्राण आणि अपान हे विशेष महत्वाचे आहेत कारण अन्य प्राण त्यांच्यावरच अवलंबून आहेत.

पुढे जाण्यापूर्वी एक अल्पसा विराम घ्या आणि जरा सखोल चिंतन करा -- गोरक्षनाथ म्हणतात की जीव प्राणरूपाने देहात भ्रमण करतो. याचा अर्थ असा आहे का की प्राण आणि जीव एकच आहेत? सुख आणि दु:ख भोगतो तो प्राण की जीव? देह ठेवल्यावर प्राण गेले असे आपण म्हणतो. हे "गेले" म्हणजे नक्की काय गेले आणि कुठे गेले? स्थूल शरीराशिवाय प्राण अस्तित्वात असू शकतात का? जीवाला प्राण एवढे "जीव की प्राण" का बरं असतात? नीट शांत चित्ताने या प्रश्नांचा विचार करा. सगळ्या गोष्टी काही ग्रंथांत प्रकटपणे दिल्या जात नाहीत. त्या गुरुमुखातून आणि स्वाध्यायातून जाणून घ्यायच्या असतात.

प्राण आणि अपान हे विशेष महत्वाचे आहेत असं मी आत्ताच सांगितलं. त्याचं कारण आता गोरक्षनाथ विषद करत आहेत --

प्राणापानवशो जीवो ह्यधश्चोर्ध्वं च धावति ।
वामदक्षिणमार्गेण चञ्चलत्वान्न दृश्यते ॥
आक्षिप्तो भुवि दण्डेन यथोच्चलति कन्दुकः ।
प्राणापानसमाक्षिप्तस्तथा जीवोऽनुकृष्यते ॥
रज्जुबद्धो यथा श्येनो गतोऽप्याकृष्यते ।
गुणबद्धस्तथा जीवः प्राणापानेन कृष्यते ॥
अपानः कर्षति प्राणः प्राणोऽपानं च कर्षति ।
ऊर्ध्वाधः संस्थितावेतौ यो जानाति स योगवित् ॥

गोरक्षनाथ म्हणतात की प्राण आणि अपान यांच्या वशीभूत होऊन जीव वर आणि खाली धावत असतो. प्राण हा शरीराच्या वरच्या भागात म्हणजे छाती, फूफ्फूसे ते नाभी इथपर्यंत सक्रिय असतो तर अपान हा नाभी पासून ते मलद्वारापर्यंत सक्रिय असतो. एक वर जाणारा आणि दूसरा खाली जाणारा असे हे परस्पर विरोधी वायूचे प्रवाह असतात. श्वास आणि प्रश्वास हे डाव्या आणि उजव्या नाकापुडीच्या मार्गाने अहोरात्र घडत असतात. या श्वासांबरोबर अर्थात प्राण आणि अपानाच्या गतीने जीव सुद्धा झोके घेत असतो.

जीवाच्या या झोक्यांना गोरक्षनाथांनी एक छान उपमा दिली आहे. ते म्हणतात की ज्याप्रमाणे जमिनीवर अथवा भिंतीवर काठीने आपटलेला चेंडू परत परत उसळ्या मारत असतो त्याप्रमाणे जीव हा प्राण आणि अपान यांच्या सपाट्यांत सापडलेला असतो. प्राण आणि अपान हे जणू त्या जीवाला एकमेकांकडे टोलवत त्याच्याशी खेळत असतात.

पुढे ते अजून एक उदाहरण देतात. ते म्हणतात की ज्याप्रमाणे दोरीने बांधलेला बहिरीससाणा / ससाणा दूर उडून गेला की त्याला दोरी ओढून परत बोलावले जाते त्याप्रमाणे जीवाला प्राण आणि अपान आपल्याकडे ओढून घेतात. जीवाला आपल्याकडे ओढण्यासाठी ते जी दोरी वापरतात ती असते त्रिगुणांची. जीव जोवर जीवंत आहे तोवर सत्वगुण, रजोगुण आणि तमोगुणाच्या आधीन राहूनच कार्य करत असतो. ही गुणांची दोरी प्राण आणि अपानाला आयती सापडते आणि ते आपला खेळ सुरू ठेवतात.

वरील सर्व प्राण आणि अपानाच्या खेळाकडे अजपा योगाच्या नजरेतून पहाण्याचा प्रयत्न करा. अजपा योगात जो जप घटित होत असतो तो श्वासाच्या माध्यमातून होत असतो. श्वास आणि प्रश्वास हे प्राण आणि अपानाच्या गतीमुळेच घडत असतात. याचा अर्थ असा की जीवदशा ही अजपा जपाशी अत्यंत जवळची आहे. एकदा प्राण अपानाला आपल्याकडे ओढतो आणि मग अपान प्राणाला आपल्याकडे ओढतो. ही श्वास-प्रश्वास साखळी अहोरात्र सुरू असते. गोरक्षनाथ म्हणतात की हा प्राण-अपानाचा अर्थात अजपा गायत्रीचा खेळ जो जाणतो तो खरा योगशास्त्रातला मर्मज्ञ.

थोडे विषयांतर झाले तरी एक गोष्ट नमूद करावीशी वाटते आहे. हा लेख संपवता संपवता सहज कॅलेंडरकडे नजर गेली तर नोंद होती -- श्री लाहिरी महाशय जयंती. ज्यांना कोणाला क्रियायोगाची थोडीतरी माहिती आहे त्यांना श्यामा चरण लाहिरी हे नाव अपरिचित नाही. परमहंस योगानंदांचे गुरु स्वामी युक्तेश्वर गिरी यांचे ते गुरु. थोडक्यात सांगायचे तर महावतार बाबाजी, लाहिरी महाशय, स्वामी युक्तेश्वर गिरी आणि परमहंस योगानंद अशी ती गुरुपरंपरा. मी जेंव्हा योगामार्गावर अगदी नवखा होतो तेंव्हा परमहंस योगानंद आणि युक्तेश्वर गिरी यांचे साहित्य अभ्यासले होते आणि लाहीरी महाशयांचे क्रियायोगातील अमूल्य योगदान सुद्धा.

शंभू महादेवाने शक्तिपातपूर्वक अजपा गायत्रीची आणि कुंडलिनी योगाची दीक्षा देऊन मला माझे गंतव्य दाखवले त्यामुळे मला अन्य साधना मार्गांची कधी गरज पडली नाही परंतु लाहीरी महाशयांच्या क्रियायोग प्रणालीतील कुंडलिनी प्राणायाम, खेचरी मुद्रा, शांभवी मुद्रा, तालव्य क्रिया, नाभी क्रिया, महामुद्रा, योनिमुद्रा, ओंकार क्रिया, ठोकर क्रिया वगैरे वगैरे योगक्रिया ही सुद्धा आदिशक्ती कुंडलिनी आणि प्राण शक्तिचीच उपासना आहे. शंभू जती गोरक्षनाथ ज्या प्राणशक्ती विषयी आपल्याला सांगत आहेत तीच शक्ती वेगवेगळ्या परंपरांत वेगवेगळ्या क्रियांद्वारे जागवली जाते, आराधिली जाते एवढंच. ज्यांना लाहीरी महाशयांच्या क्रियायोगाची सखोल माहिती आहे त्यांना त्या प्रणालीतील आणि अजपा योगातील समान क्रिया, समान धागे, समान घटक आणि घनिष्ठ संबंध प्रकर्षाने जाणवल्याशिवाय रहाणार नाही.

असो.

आपल्या लाडक्या प्राणसख्याची अर्थात शंभू महादेवाची "पंचप्राण" असलेली भगवती जगदंबा कुंडलिनी सर्व अजपा योग साधकांवर अखंड कृपेचा वर्षाव करो या सदिच्छेसह लेखणीला विराम देतो.

हा लेख कॉपीराईट कायद्यांतर्गत सुरक्षित आहे. कृपया कोणत्याही प्रकारे पुनर्मुद्रित करू नये.

प्रिय वाचकांनो,

गेली अनेक वर्षे आम्ही आमच्या वेब साईटच्या माध्यमातून योग-अध्यात्म विषयक लेखन प्रसिद्ध करत आहोत. आम्ही कोणालाही आमचे लेखन अन्यत्र पुनर्मुद्रित करण्याची किंवा वापरण्याची परवानगी दिलेली नाही. तरीही काही लोकांनी आमचे लेखन अन्यत्र (उदा. फेसबुक पेज, व्हॉटस अॅप, ब्लॉग वगैरे) प्रकाशित केल्याचे आमच्या निदर्शनास आले आहे. मूळ लेखकाचे नाव आणि या वेब साईटचा दुवा देण्याचे सौजन्यही त्यांनी दाखविलेले नाही. काहींनी तर आमचे लेखन आपल्या स्वतःच्या नावे प्रसिद्ध केले आहे. या लोकांनी केलेले हे साहित्य चौर्य अर्थातच निंदनीय आणि खेदजनक आहे.

योग्य वेळ येताच भारतीय कायदा आपले कार्य करेलच परंतु आम्ही आमच्या सुजाण वाचकांना हे सूचित करू इच्छितो की त्यांनी अशा साहित्य चोरांपासून सावध रहावे. अशा लोकांशी आमचा कोणत्याही प्रकारचा संबंध नाही. ही वेब साईट हे आमचे लेखन प्रसिद्ध होण्याचे एकमेव अधिकृत स्थान आहे. आम्ही अन्य कोणालाही आमचे लेखन प्रसिद्ध करण्याची किंवा वापरण्याची परवानगी दिलेली नाही.

धन्यवाद.
~ वेब टीम